Η λογοτεχνική μετάφραση: έργο ή πάρεργο;

"Δεν πρόκειται να μιλήσω ως ένας έμπειρος επαγγελματίας μεταφραστής, γιατί απλώς δεν είμαι,αλλά με την περιστασιακή ιδιότητα του μεταφραστή επιγραμμάτων της Παλατινής Ανθολογίας.
Θα περάσω κατευθείαν στην ερωτηματική διατύπωση του θέματός μας: « η λογοτεχνική μετάφραση: έργο ή πάρεργο;»
Αν μιλώντας για « έργο» εννοούμε μια σπουδαία,μια σημαντική πράξη και με τη λέξη «πάρεργο» μια δευτερεύουσα,επουσιώδους σημασία απασχόληση,τότε καταλαβαίνουμε ότι θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας δύο στοιχεία: α) την υποκειμενική στάση του μεταφραστή απέναντι στη μεταφραστική του ενασχόληση και β) τη αντικειμενική λειτουργία της μετάφρασης, τη σημασία,τη χρησιμότητα και την αναγκαιότητά της.
Όσον αφορά στην προσωπική στάση του μεταφραστή,θα αναφέρω δυο φαινομενικά απλοϊκά παραδείγματα:
Αναρωτιέμαι λοιπόν αν η μετάφραση του «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο» δεν ήταν έργο ζωής για τον Παύλο Ζάννα,ανεξαρτήτως από τις πιθανές ενστάσεις που μπορεί κάποιος να έχει για τις μεταφραστικές του επιλογές.
Την ίδια εύλογη απορία θα εκφράσω για τη μετάφραση της Οδύσσειας και της Ιλιάδας από τους Κακριδή- Καζαντζάκη , ακόμη κι αν θεωρείται από κάποιους ξεπερασμένη.Το ν’ αφιερώνεις τόσα χρόνια και τόσο κόπο μεταφράζοντας, μπορεί να θεωρηθεί μια δευτεροκλασάτη λογοτεχνική λειτουργία,ένα πάρεργο, επειδή δεν παράγεις εσύ, αλλά «απλώς» μεταφέρεις το παραγόμενο από άλλον σε μιαν άλλη γλώσσα;..
Όσον αφορά στη σημασία της μετάφρασης:αυτονόητη είναι η απάντηση.Η μετάφραση ως γεφύρι που ενώνει χώρους και χρόνους,που καταργεί γλωσσικά εμπόδια και γεωγραφικούς-χρονικούς φραγμούς,βοηθά στην επικοινωνία των ανθρώπων, στην ανταλλαγή σκέψεων και γνώσεων, στην ώσμωση διαφορετικών πολιτισμικών αξιών,στην επαφή με τις λογοτεχνικές ετερότητες και την αφομοίωση ή την απόρριψή τους,στην υποδοχή νεωτεριστικών ή παραδοσιακών λογοτεχνικών στοιχείων .
Είναι δηλαδή η μετάφραση μια δημιουργία,τουτ’ έστιν έργο για το δήμο,δηλ. το λαό,μια δημοκρατική διαδικασία εξίσωσης των αναγνωστών,αφού βοηθά όλους μας,ανεξάρτητα από το βαθμό γνώσης της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένο το πρωτότυπο,να το προσεγγίσουμε και να το απολαύσουμε.
Είναι λοιπόν έργο,στο βαθμό που αναδημιουργεί,ξαναστήνει το πρωτότυπο σε μιαν άλλη γλώσσα,δημιουργεί μια νέα οπτική για ν’ αναγνωστεί το αρχικό κείμενο,κατασκευάζει ένα νέο κείμενο –είδωλο στο γλωσσικό καθρέφτη της.
Κι αν σκεφτεί κάποιος πόσα εμπόδια πρέπει να αντιμετωπίσει ο μεταφραστής για να μπορέσει να επιτελέσει ικανοποιητικά το ρόλο του,τότε ίσως θα καταλάβει πως δεν πρόκειται απλώς για έργο,μα για έναν γλωσσικό άθλο,που απαιτεί,πέραν των άλλων, άριστη γνώση τόσο της γλώσσας-πηγής όσο και της γλώσσας-στόχου,ένα γλωσσικό επίτευγμα που κι αν δεν κινείται στα υψηλά επίπεδα της επινόησης ενός έργου,καταφέρνει πάντως να το θέσει σε λειτουργία και να του εμφυσήσει ζωή,σε μια νέα γλωσσική κοινότητα.
Αυτή η διαμεσολαβητική λειτουργία του μεταφραστή,που είναι δουλική-εξαρτώμενη του πρωτότυπου κειμένου που υπηρετεί,ίσως ν’ αναγνωρίζεται ως ήσσονος σημασίας συγκριτικά με το έργο του συγγραφέα που δημιουργεί το αρχικό κείμενο. Η αλήθεια είναι πως το πρωτότυπο δεν έχει ανάγκη τη μετάφραση για να υπάρξει,όπως ακριβώς ένα σώμα υπάρχει ανεξάρτητα από το είδωλό του στον καθρέφτη-η μετάφραση όμως,το γλωσσικό αυτό είδωλο, είναι ανύπαρκτη δίχως το σώμα-πρωτότυπο.
Δευτερεύουσα η λειτουργία της –όμως αυτό μπορεί να μειώσει τη σημασία της και να τη μετατρέψει σε απλό πάρεργο;…
Πολλοί πιστεύουν ότι τέλεια μετάφραση δεν μπορεί να υπάρξει-και ότι γι’ αυτό, το έργο θα καλεί συνεχώς νέους μεταφραστές να δοκιμαστούν σε μιαν apriori καταδικασμένη προσπάθεια μεταφραστικής τελείωσης.
Η ενότητα μορφής-περιεχόμενου του λογοτεχνικού έργου,διασπάται στη μεταφραστική διαδικασία,αφού το κείμενο απεκδύεται το αρχικό γλωσσικό του ένδυμα για να ντυθεί μ’ ένα νέο.Η νέα του μορφή,ένα είδος γλωσσικής μετενσάρκωσής του,όσο άψογη κι αν είναι, θα υπολείπεται πάντοτε κατάτι της αρχικής-το έργο,αποκτώντας νέα μορφή,λένε οι υποστηρικτές της άποψης αυτής,αυτομάτως αλλάζει και το περιεχόμενό του-άρα,αλλάζει ουσιαστικά τη φυσιογνωμία του…Από εκεί ίσως πηγάζουν κι όλες οι απαξιωτικές απόψεις του μεταφραστικού έργου.
Προσωπικά πιστεύω ότι o μεταφραστής δεν είναι απλώς ο μεταφορέας ενός κειμένου σε άλλη γλώσσα μα ο ανακατασκευαστής του σε αυτήν ακριβώς τη γλώσσα. Θα πρέπει να είναι ταπεινός-γιατί, ακριβώς επειδή δεν παράγει αυτός το κείμενο, πρέπει να το υπηρετήσει.Είναι ένας δούλος που όμως χωρίς αυτόν,ο αφέντης του-το πρωτότυπο δηλαδή-έχει περιορισμένη άσκηση εξουσίας σε μια μικρότερη γλωσσική επικράτεια.Ο μεταφραστής είναι ο στρατιώτης που κάνει το βασιλιά να προελαύνει, ο πιστός που κάνει το Θεό να αισθάνεται παντοδύναμος.
Ο μεταφραστής κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν όχι του εαυτού του μα του αρχικού έργου ,φτιάχνει το είδωλο του τελευταίου σε μιαν άλλη γλώσσα.
Αν η μετάφραση θέλει να διεκδικήσει ποσοστά αθανασίας ,θα πρέπει να βρει τρόπο για τη μη απομάκρυνσή της από το «αθάνατο» του πρωτοτύπου.Μα ακόμη κι αν ο μεταφραστής παρασυρθεί από τη δική του λογοτεχνική,θνητή ταυτότητα,δε θα παρασύρει μαζί του στην αφάνεια και το πρωτότυπο κείμενο.Εκείνο,θα στέκει πάντα εκεί,στην άκρη του γλωσσικού χάους,να μετρά τα τσακισμένα κορμιά των επίδοξων, ίσως και ματαιόδοξων, πολιορκητών του."


(από την εκδήλωση του "ποιείν" στο Άλεκτον στις 30/11/2008)