Η προηγούμενη ενασχόλησή μου με τη μετάφραση επιγραμμάτων της Παλατινής Ανθολογίας στάθηκε αφορμή για να προβληματιστώ σχετικά με τον ενδεδειγμένο τρόπο απόδοσης της αρχαίας ελληνικής ποίησης. Αρκετές μεταφραστικές απόπειρες δόκιμων φιλολόγων, που παραμένουν ακριβείς και πιστές στο νόημα των αρχαίων κειμένων, αγνόησαν προκλητικά τη φροντίδα για την απόδοση του ποιητικού τους ρυθμού, προκρίνοντας τη βαρύτητα του νοήματος ως καθοριστική για την εργασία τους. Θα ‘πρεπε όμως να ισχύει κάτι τέτοιο;...

Ας πάμε λοιπόν «λιγάκι» πίσω...

Αρχίλοχος (D67a, 128W)

θυμέ͵ θύμ΄͵ ἀμηχάνοισι κήδεσιν κυκώμενε͵
†ἀναδευ δυσμενῶν δ΄ ἀλέξεο προσβαλὼν ἐναντίον
στέρνον † ἐνδοκοισιν ἐχθρῶν πλησίον κατασταθεὶς
ἀσφαλέως· καὶ μήτε νικέων ἀμφάδην ἀγάλλεο͵
5 μηδὲ νικηθεὶς ἐν οἴκωι καταπεσὼν ὀδύρεο͵
ἀλλὰ χαρτοῖσίν τε χαῖρε καὶ κακοῖσιν ἀσχάλα
μὴ λίην͵ γίνωσκε δ΄ οἷος ῥυσμὸς ἀνθρώπους ἔχει.

Kαρδιά, καρδιά μου, που σε ταράζουν αγιάτρευτες
συμφορές, μάζεψε τις δυνάμεις σου κι αντιμετώπισε
τον εχθρό προτάσσοντας τα στήθη σου. Mε
σταθερότητα δέξου τον αγώνα με τον εχθρό σώμα
με σώμα. Aν νικήσεις μη δείξεις τη χαρά σου
δημόσια κι αν νικηθείς μη ριχτείς στο πάτωμα του
σπιτιού σου κλαίγοντας. Nα χαίρεσαι στη χαρά και να
λυπάσαι στη λύπη, αλλά όχι υπερβολικά. Προσπάθησε
να καταλάβεις το ρυθμό που κυβερνά τους ανθρώπους.

Μετάφραση: Δ. Iακώβ

Ω, ψυχή κατατρεγμένη, πάρε θάρρος τρομερό,
για να διώξεις τους εχθρούς σου, βάλ' τα στήθη σου μπροστά,
στο δικό τους το αντιστύλι πόδι πάτησε γερό
και μήτ' αν νικήσεις, γέλα φανερά,προκλητικά,
μήτ' αν νικηθείς, οδύρου μες στο σπίτι σου σκυφτός.
Mα για τα καλά σου χαίρου και λυπού για τα κακά
με το μέτρο! Ξεύρε πάντα πως ο κόσμος είν' αυτός.

Μετάφραση: Σ. Μενάρδος

Δεν είναι και τόσο δύσκολο να καταλάβουμε πως ο «ῥυσμός» στο ποίημα του Αρχίλοχου αποτυπώνει την εναλλαγή ευτυχίας και δυστυχίας στον ανθρώπινο βίο · στην ποίηση, που είναι «μίμηση» ζωής, η αναλογική έκφραση αυτού του ρυθμού υπηρετήθηκε από εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων κι αργότερα τονιζόμενων κι άτονων συλλαβών. Η διαδοχή αντιθετικών στοιχείων συνιστούν τη ροή (ῥυσμός : ετυμολογικά συνδεόμενος με το ρήμα ῥέω=κυλώ) του χρόνου της ζωής (χαρές-λύπες) μα και του χρόνου των συλλαβών στην ποίηση (μακρά-βραχέα). Η αρμονία λοιπόν, ως συναρμογή αντιθέτων (βλ. «παλίντονος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης» κατά τον Ηράκλειτο, που σημαίνει : αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου, τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο) .

Κάθε απόπειρα ποιητικής έκφρασης να αποκοπεί από τον αρχιλόχειο ῥυσμό οδηγεί σε εξωποιητικά αποτελέσματα. Ακόμη και στο λεγόμενο «ελεύθερο στίχο» η ύπαρξη του ρυθμού θα έπρεπε να εξασφαλίζεται έστω και με την αποσπασματική -και γι’ αυτό δύσκολα εντοπίσιμη - « ελευθεριάζουσα» χρήση ποιητικών μέτρων.

Στην Ποιητική του εξάλλου ο Αριστοτέλης αποδίδει τη γένεση της ποίησης σε δυο καθοριστικούς παράγοντες: στην τάση κάποιων ανθρώπων για μίμηση (και την προερχόμενη από αυτήν απόλαυση) και στη χρήση αρμονίας και ρυθμού («Κατὰ φύσιν δὲ ὄντος ἡμῖν τοῦ μιμεῖσθαι καὶ τῆς ἁρμονίας καὶ τοῦ ῥυθμοῦ (τὰ γὰρ μέτρα ὅτι μόρια τῶν ῥυθμῶν ἐστι φανερὸν) ἐξ ἀρχῆς οἱ πεφυκότες πρὸς αὐτὰ μάλιστα κατὰ μικρὸν προάγοντες ἐγέννησαν τὴν ποίησιν ἐκ τῶν αὐτοσχεδιασμάτων.» Περί Ποιητικής, IV 6,1448b). Ο «ηδυσμένος λόγος» επίσης, στον αριστοτελικό ορισμό της αρχαίας τραγωδίας, δείχνει τη σημασία που απέδιδε ο αρχαίος έλληνας φιλόσοφος σε ζητήματα ρυθμού και μέτρου.

Το «αγκάλιασμα» περιεχομένου (ως αναπαράστασης ζωής) και μορφής (με το ρυθμό και την αρμονία ως καθοριστικών της συστατικών) συνιστά για την ποίηση απαράβατο κανόνα.

Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε ότι στον αρχαίο έλληνα ποιητή η έγνοια για την τήρηση του μέτρου ήταν καθοριστική για τον τρόπο ανάπτυξης του ποιήματος, μπορούμε αβίαστα να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι μια ανάλογη έγνοια για το ρυθμό και το μέτρο θα έπρεπε να διακρίνει και το σημερινό μεταφραστή των ποιημάτων αυτών.