Με μουσική υπόκρουση Μπαχ….
-«Εν αρχή ην ο Λόγος»:Γιατί να είναι έτσι πατέρα;…αναρωτιέται το-έως εκείνη τη στιγμή μουγκό- παιδί στο τέλος της «Θυσίας»,ξαπλωμένο στη ρίζα ενός δέντρου που φύτεψε μαζί με τον πατέρα του δίπλα στη θάλασσα…Ο κινηματογραφικός φακός σηκώνεται ακολουθώντας τον κορμό του δέντρου και καδράρει τα κλαδιά του σαν ένα ξύλινο συρματόπλεγμα με φόντο τη θάλασσα.
«Η ταινία αφιερώνεται στο γιο μου Αρσένι Ταρκόφσκι»….
ΤΕΛΟΣ.
Είναι ακόμη νωπή αυτή η μνήμη σε αθηναϊκή αίθουσα, λίγο μετά το θάνατο του ποιητή-κινηματογραφιστή. Ποτέ δεν θα ξεχάσω στο τέλος της ταινίας το θερμό χειροκρότημα του κοινού που είχε ασφυκτικά γεμίσει την αίθουσα, ούτε και τα δάκρυά μου από την σπαραχτική ομορφιά της ταινίας.
29 Δεκεμβρίου 1986: ο Αντρέι Ταρκόφσκι πεθαίνει.Μαζί του νεκρώνει κι ένα μεγάλο κομμάτι μέσα μου…Σχεδόν θρήνησα τον χαμό του.Η είδηση αυτή ισοδυναμούσε για μένα με μια τραγική,οριστική απώλεια ενός ιδιαίτερου ποιητικού κινηματογράφου που θα με άφηνε ορφανό μπροστά στη μεγάλη οθόνη.Προς το παρόν επαληθεύομαι…
Δε λέω,μ’ άρεσε κι η ποίηση του Κισλόφσκι(Η Μπλε,η Λευκή,η Κόκκινη ταινία,η διπλή ζωή της Βερόνικα,ο Δεκάλογος),συγκλονίστηκα με τα φτερά του Έρωτα του Βέντερς, δεν μπορούσα ν’ αρθρώσω λέξη μετά το Χάος των Ταβιάνι, μετρούσα ώρες αθανασίας με τις Ώρες, όμως….όπως οι σκηνές του Ταρκόφσκι τίποτε άλλο δε με συγκλόνισε περισσότερο στη σινεφίλ ζωή μου…
Οι επτά ταινίες του ήταν:
1 .Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν(1962)
2 .Αντρέι Ρουμπλιόφ (1964)
3.Σολάρις (1971)
4. Ο Καθρέφτης(1974), με τα περισσότερα αυτοβιογραφικά στοιχεία
5.Στάλκερ (1979)
6.Νοσταλγία(1983)
7 .Η Θυσία (1986)
Εκτός από τη Θυσία, η Νοσταλγία κι ο Καθρέφτης τολμώ να πω ότι με σημάδεψαν ανεξίτηλα. Από τότε είμαι Κάποιος που έχει δει τη Θυσία,τη Νοσταλγία,τον Καθρέφτη,όπως θα ‘λεγε κανείς :«Είμαι ο άνθρωπος που είδε το Θεό»,αν τον είχε δει…
Ο Ταρκόφσκι πίστευε στο Θεό.Κι αυτό ήταν κάτι που πέρναγε στις ταινίες του.Τι δουλειά είχα λοιπόν,εγώ ο άθεος με τον κόσμο ενός πιστού χριστιανού;…
Με τον Ταρκόφσκι αισθάνθηκα καλύτερα το λόγο του Οδυσσέα Ελύτη
«Ένας Πανσέληνος που ζωγραφίζει ενώ δεν υπάρχει Θεός
και αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο».
Δε θα επεκταθώ στα σενάρια των ταινιών του.Ούτε στις ατελείωτες δυσκολίες που του παρουσιάζονταν στην ολοκλήρωση των ταινιών του μέσα στο γραφειοκρατικό σύστημα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τον εξανάγκασαν να πάρει το δρόμο της αυτοεξορίας.(Ο πόνος από την εγκατάλειψη της ρωσικής γης έχει αριστουργηματικά αποτυπωθεί στη «Νοσταλγία» του.)
Ο πατέρας του, ο Αρσένι Ταρκόφσκι,ήταν ένας σημαντικός ρώσος ποιητής, στίχοι του οποίου έχουν ακουστεί σε πολλές ταινίες του αγαπημένου μου σκηνοθέτη,συνοδεύοντας τις εφάμιλλης ποιητικής αξίας εικόνες του…
Αισθάνομαι πως ο ενθουσιασμός μου για το έργο του δεν μπορεί παρά να μείνει αμετάδοτος,αφού δεν είναι δυνατόν ν’ αρθρωθεί λόγος που θ’ αποδίδει τη μαγεία αυτού του κινηματογράφου!…
Ο μεγάλος σκηνοθέτης Ίνγκμαρ Μπέργκμαν,επιχειρώντας το αδύνατο,είπε γι’ αυτόν:
«Όταν ο κινηματογράφος δεν είναι ντοκουμέντο,είναι όνειρο.Γι’ αυτό ο Ταρκόφσκι είναι ο μεγαλύτερος απ’ όλους.Κινείται με απόλυτη άνεση στο χώρο των ονείρων χωρίς να εξηγεί,αλλά και τι να εξηγήσει;Είναι ένας μάντης,που έχει καταφέρει να σκηνοθετήσει τις οπτασίες του με το πιο βαρύ μέσο.Σ’ όλη μου τη ζωή έχω βαρέσει τις γροθιές μου πάνω στις πόρτες των δωματίων,όπου αυτός κινείται με τη μεγαλύτερη άνεση.Εγώ,μόνο μερικές φορές κατάφερα να μπω μέσα…»
Όποιος θέλει λοιπόν να δοκιμάσει μια μοναδική εμπειρία ζωής,ας δει τις ταινίες του.
Μόνο,να μην περιμένει χολιγουντιανά στερεότυπα.Ούτε ένα αναμενόμενο σενάριο δράσης.Τη μαγεία του θα τη συλλάβει μόνο όποιος τη διαθέτει και μέσα του.
Αλλιώς,θα θέλει να φύγει από τον κινηματογράφο,από το πρώτο κιόλας δεκάλεπτο…
Ολοκληρώνοντας αυτή τη σχετικά σύντομη αναφορά μου στο έργο του ρώσου κινηματογραφιστή,παραθέτω κάποια αποσπάσματα από σκέψεις του,από το βιβλίο του «Σμιλεύοντας τον Χρόνο» .Άλλο βιβλίο με ημερολογιακές καταγραφές της ζωής και του έργου του,είναι το «ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΟ»(και τα δύο Εκδόσεων Νεφέλη).
ΑΝΤΡΕΪ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ
Η ιδιαίτερη λειτουργία της τέχνης δεν είναι να διαδίδει ιδέες,να μεταδίδει σκέψεις,να χρησιμεύει για παράδειγμα.Σκοπός της τέχνης είναι να ετοιμάσει τον άνθρωπο για το θάνατο,να οργώσει και να καλλιεργήσει την ψυχή του,κάνοντάς τη να στραφεί στο καλό.
Μεμονωμένες εντυπώσεις της ημέρας αποδεσμεύουν κάποιες τάσεις μέσα μας,προκαλούν κάποιους συσχετισμούς-αντικείμενα και περιστάσεις έμειναν στη μνήμη μας χωρίς αδρό περίγραμμα,ημιτελή,εκ πρώτης όψεως τυχαία.Αυτές οι εντυπώσεις μπορεί να μεταδοθούν με μια ταινία; Αναμφίβολα ναι. Ο κινηματογράφος είναι το μέσο για μια τέτοια επικοινωνία, κι αυτή η ιδιότητα τον καθιστά την πιο ρεαλιστική τέχνη που υπάρχει.
Από μια άποψη το παρελθόν είναι πολύ πιο πραγματικό από το παρόν.ή τουλάχιστον πιο ανθεκτικό,πιο σταθερό.Το παρόν γλιστρά μέσα από τα χέρια μας και χάνεται σαν άμμος,και μόνο όταν το αναπολούμε αποκτά υλικό βάρος.
Εκείνο που με ελκύει στα χάικου είναι η παρατήρηση-καθαρή,διαυγής,ένα με το υποκείμενό της.Σ’ αυτήν την ποίηση με γοητεύει ιδιαίτερα η άρνηση του καλλιτέχνη να υπαινιχθεί έστω το τελικό νόημα της εικόνας,που το αφήνει να αποκρυπτογραφηθεί σταδιακά,σα συλλαβόγριφος.Το χάικου επεξεργάζεται τις εικόνες του έτσι που να μη σημαίνουν τίποτε πέρα από τις ίδιες,ενώ ταυτόχρονα εκφράζουν τόσα πολλά,που είναι αδύνατον να συλλάβει κανείς το τελικό τους νόημα.Ο αναγνώστης του χάικου πρέπει ν’ απορροφηθεί,να βυθιστεί μέσα στο ποίημα όπως μέσα στη φύση,να χαθεί στα βάθη του όπως μέσα στο σύμπαν όπου δεν υπάρχει ούτε βυθός ούτε επιφάνεια.
Κοιτάξτε αυτό το χάικου του Μπασό:
Η παλιά λιμνούλα ακίνητη-
ένας βάτραχος βούτηξε στο νερό
κι ακούστηκε η βουτιά.
Ή:
Καλάμια κομμένα για στέγη
μένουν τώρα ξεχασμένα,
πασπαλισμένα αφράτο χιόνι.
Ή:
Τι λήθαργος βαθύς!
Με ξυπνήσαν με το ζόρι.
Ανοιξιάτικο ψιλόβροχο.
Πόσο απλή και ακριβής παρατήρηση!Πόση πειθαρχία και λεπτότητα φαντασίας!Οι στίχοι είναι ωραίοι,επειδή η επιλεγμένη και καθηλωμένη στιγμή είναι μία και περνά στο άπειρο.
Στον κινηματογράφο εκφραζόμαστε σμιλεύοντας το χρόνο!
Ο καλλιτέχνης έχει καθήκον να είναι ήρεμος.Δεν έχει δικαίωμα να δείχνει τη συγκίνησή του,τη συμμετοχή του,να αδειάζει την ψυχή του στους θεατές.Κάθε συγκίνηση για κάτι πρέπει να αποκτήσει μορφή ολύμπιας αταραξίας.Μόνο έτσι θα μπορέσει να μιλήσει ο καλλιτέχνης για πράγματα που τον συγκινούν.
ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥ, ΑΡΣΕΝΙ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ
Πάει πια το καλοκαίρι
θαρρείς και δεν υπήρξε.
Στη λιακάδα είναι ζεστά,
μα αυτό δε φτάνει.
Όλα γίναν τελικά,
πέσαν όλα στα χέρια μου
σαν φύλλο πενταπλό,
μα αυτό δε φτάνει.
Ό,τι κακό δε χάθηκε,
ό,τι καλό δεν ήταν μάταιο,
όλα λαμποκοπούν μες στο καθάριο φως,
μα αυτό δε φτάνει.
Η ζωή με περιμάζεψε
σώο μέσα στη φτερούγα της,
κι η τύχη μου πάντα βαστάει,
μα αυτό δε φτάνει.
Φύλλο δεν κάηκε,
κλαδί δεν τσάκισε…
Καθαρή σαν το γυαλί είναι η μέρα,
μα αυτό δε φτάνει.
*Πριν από το θάνατό του,ο Αντρέι Ταρκόφσκι είχε πει στη γυναίκα του:
«Αν είχα τη βεβαιότητα πως οι άνθρωποι δε θα με ξεχάσουν,τότε δε θα με πείραζε καθόλου να εγκαταλέιψω αυτήν τη ζωή.»
Νομίζω,μπορείς να κοιμάσαι ήσυχος,Αντρέι…
